Ella Val Frisal sesanfla ina dallas paucas restonzas d’in uaul selvadi dalla Alps: il Scatlè. Siu num ha el survegniu perquei che el sesanfla encugnaus sco ina scatla denter las preits-crap da Crap Frontsch el vest ed il Flém egl ost, e perquei che el ch’el cuviera la carpuna d’ina anteriura bova. El sid vegn el cunfinaus d’in laviner.
Uaul protegiu dapi 1911
Da quei ch’ins sa seregurdar ei il Scatlè mai vegnius explotaus. Las cundiziuns da transport prigulusas stermentavan la populaziun indigena. Grazia all’analisa da pollens han ins saviu cumprovar anavos entochen el 13avel tschentaner, ch’il carstgaun ha mai tratg a néz igl uaul, ni entras l’explotaziun da cotgla, l’utilisaziun da lenna ni il diever sco pastira egl uaul. Johann Josef Huonder, selvicultur e plitard cusseglier guvernativ e cusseglier dils stans, ha rendiu attenta la Societad forestala svizra alla situaziun intacta digl uaul Scatlè. La finala eis ei siu meret ch’ina part dil Scatlè vegn protegida dureivlamein dapi igl onn 1911 sco uaul selvadi primitiv. Suenter la creaziun dil Parc Naziunal Svizzer igl onn 1914, che stat en connex direct cun la fundaziun dalla Ligia svizra per la protecziun dalla natira, ha quella surpriu il contract davart igl uaul Scatlè. 1965 vegn serrau in niev contract denter la vischnaunca da Breil, la Ligia per la protecziun dalla natira (oz Pro Natura) ed igl Institut per selvicultura dalla Scola politecnica federala (ETH) da Turitg. Il davos contract datescha dil schaner 2000. Quei onn eis ei reussiu d’installar ina zona da protecziun entuorn il territori central, aschia ch’il reservat d’uaul natural cumpeglia oz ver 24 ha.
Protecziun encunter neiv e lavinas
Grazia alla perscrutaziun dils uauls selvadis ed allas observaziuns fatgas en uauls naturals, ha il bostger da muntogna constatau che las singulas plontas creschan en uauls da pégns subalpins en marighels per proteger ina l’autra. Independentamein dalla qualitad dalla singula plonta ein fermas gruppaziuns impurtontas per la stabilitad digl uaul ed astgan buca vegnir separadas. El Scatlè san ins aunc adina observar quei fenomen, malgrad che la lavina da 1984, ils stempraus digl onn 1990 ed il baus-scorsa han donnegiau ina part digl uaul.
Las liungas crunas che tonschan quasi tochen giun plaun ein medemamein ina caracteristica dils uauls da pégns subalpins. La neiv seleischna denter las crunas dils pégns giu e setschenta els englars, aschia che la plonta, ch’ei gia exponida extremamein als strempraus, vegn descargada. Aschia sa ei mai dar ina cozza da neiv homogena. En plauncas teissas impedeschan ils pégns cun tschemas liungas e spessas las distaccadas da lavinas.
Regiuvinaziun
In uaul cun plontas d’ina vegliadetgna da 300 entochen 400 onns drova pli pauca regiuvinaziun ch’in uaul che vegn utilisaus economicamein. El Scatlè san ins observar co plontas giuvnas stagneschan duront plirs decennis ell’umbria da lur plontas-mumma per sesviluppar a moda rapida, cura ch’ellas survegnan avunda glisch. Ils pli vegls pégns digl uaul Scatlè ein 650 onns vegls.
Particularitad
Ina particularitad dil Scatlè ein ils carpuns (sco scatlas giganticas) da verrucano. La bova ha creau in sistem da taunas cumplex. En plirs loghens sentan ins in current d’aria freida. Quel sefuorma, sche l’aria penetrescha ellas sfendaglias dalla part sura digl uaul, sesferdenta egl intern dallas taunas e sebassa pervia dalla peisa tras las numerusas fessas d’aria. L’aria freida che secatscha suenter fuorma in current d’aria ellas parts pli bassas.
