Fatgs historics

Igl onn 15 avon Cristus han ils Romans suttamess a lur domini ils pievels retics che vivevan da quei temps egl ost dallas alps. La Rezia ch’ei daventada ina provinzia romana ha prest giu gronda muntada sco territori da transit. Beingleiti ei il latin vulgar dils numerus schuldaus e funcziunaris romans semischedaus cul lungatg dils Rets. Quella mischeida ei stada la basa pil romontsch. Dil temps dil Testament Tello igl onn 765 ei la romanisaziun stada terminada. Numerusas expressiuns en quei document cumprovan quei fatg.
El 12 e 13avel tschentaner, cura ch’ins ha enstchiet a scriver dapli era ellas regiuns alpinas, haveva la Rezia gia daditg negin center linguistic pli. Aschia ein sesviluppai ellas valladas dil cantun Grischun tschun differents idioms, ella Surselva il sursilvan. Naven dil 17avel tschentaner han omisduas confessiuns, l’evangelica e la catolica, entschiet a stampar cudischs religius. Il romontsch vegneva denton tgiraus exclusivamein per intents religius. Aschia era la situaziun dil romontsch tuttavia buca buna el 18 e 19avel tschentaner.
Ells secunda mesadad dil 19avel tschentaner ha la renaschientscha romontscha entschiet. Caspar Decurtins da Trun ei staus il motor da quei moviment. El ha rimnau tut ils texts romontschs ch’el ha anflau ed ediu la Crestomazia Retoromontscha. Decurtins ha era motivau amitgs ed enconuschents da scriver texts romontschs. Pil romontsch ha in temps prospereivel entschiet. Era Giacun Hasper Muoth, il pli impurtont burgheis da Breil, ei s’engaschaus fermamein per il svilup e la promoziun dil lungatg romontsch.
Oz drova ei danovamein gronds sforzs per mantener il romontsch, era ella vischnaunca da Breil. Quella situaziun ha plirs motivs: persunas da lungatg tudestg ch’ein secasadas en vischnaunca, il turissem, ils mieds da massa, mo era l’indifferenza dils romontschs sezs.