Vuorz

Era „Vorce“ vegn menziunaus l’emprema ga el testament da Tello da 765. Il num tudestg Waltensburg sereferescha oriundamein al casti dil Munt s. Gieri (1209 Waltramsburg). Il liug dil casti ei vegnius denominaus tenor la baselgia fortificada da s. Gieri dil temps medieval tumpriv. A Munt s. Gieri han ins cattau fastitgs d’ina culegna dil temps da bronz e d’ina culegna retica-illirica dil temps da fier sco era fragments romans. El temps medieval possedeva Vuorz culegnas exteriuras a Ladral ed a Munt s. Gieri.
Si territori da Vuorz secattan treis ulteriuras ruinas da castials medievals. El 13avel tschentaner era Chislatsch la sedia dils signurs da Grünenfels. Era ils castials Grotta (Kropfenstein) e Cafoghel (Vogelberg) han a sias uras giugau ina imputonta rolla e dattan perdetga dalla muntada historica dil vischinadi da Vuorz.
La baselgia da s. Desiderius e s. Leodegar, baghegiada egl 11avel tschentaner (e numnada per l’emprema ga ils 1241), ei daventada fetg renomada grazia als frescos gotics d’in pictur artist genial, realisai viers 1350. Il medem pictur – siu num e sia derivonza ein nunenconuschents ed ins numa el sulettamein il Meister da Vuorz – e siu luvratori han fatg frescos en dapli che otg baselgias el Grischun. Viers 1450/51 ei la baselgia vegnida engrondida ed aunc inaga picturada dad in auter meister. Il medem temps ei la veglia baselgia parochiala da s. Gieri a Munt s. Gieri vegnida bandunada.
Alla pleiv da Vuorz apparteneva oriundamein era la caplania d’Andiast. En connex cun pliras separaziuns entras decisiuns dalla dertgira d’appellaziun dalla Ligia Grischa (1526) ei era Andiast daventaus in’atgna pleiv. Vuorz ei lu aunc buca sedecidius per la nova cardientscha. Pli tard, ils onns 1530, ei Vuorz sco sulet vischninadi dalla part sura dalla Surselva daventaus reformaus. Queu ei in dils motivs ch’ei ha dau ferms ligioms denter „Uors“ – aschia senumnava il vischinadi entochen il 20avel tschentaner – ed ils ulteriurs vitgs reformai dalla Foppa.
Sco en strusch in cumin ein ils process da strias dil 17- e 18avel tschentaner documentai bein els archivs. Dils protocols ei d’intervegnir che dudisch persunas ein vegnidasa executadas, duas bandischadas e tschun relaschadas.
Igl onn 1734 ha il vischinadi da Vuorz cumprau ora ils davos dretgs dil signuradi da Munt s. Gieri ed ei aschia sedeliberaus definitivamein dalla claustra da Mustér. Sinquei ha el formau in agen cumin reformau Vuorz, ferton ch’ils vischinadis catolics dil cumin da Vuorz (Rueun, Siat, Pigniu, Andiast e Schlans) han naven da lu formau il cumin Vuorz-Rueun ch’ei vinavon staus dependents digl avat da Mustér.
Grazia a donaziuns e fundaziuns dil grond benefactur Anton Cadonau (1850-1929) e grazia als tscheins d’aua sco era allas entradas dils uauls ei la vischnaunca da Vuorz stada entochen ils 1963 ina vischnaunca zun beinstonta che incassava neginas taglias communalas. Suenter 1961 ha l’arrundaziun dil funs e la mecanisaziun migliurau macantamein la situaziun agrara, il medem temps denton era provocau ina sperdita da plazzas da lavur.
Era Vuorz ei staus fundatur dalla Societad da runals e sutgeras Péz d’Artgas SA. Vuorz ei oravontut sestentaus per in turissem moderau ed ecologic. Il Hotel Ucliva aviarts igl onn 1983 vala sco piunier sin que sectur.